De wereld van de dierentuin: “Alles draait om het bijbrengen van liefde en respect voor de natuur”

Wanneer ik De Ruigh spreek is ze net terug van het jaarlijkse congres van de EAZA, de Europese overkoepelende organisatie waar de Europese kwaliteitsdierentuinen bij zijn aangesloten. Namens de NVD representeerde zij daar de gezamenlijke Nederlandse dierentuinen . Ons land behoort al jaren tot de internationale dierentuintop, iets wat te maken heeft met geld – Nederland is een rijk land, en dat zie je ook terug op het gebied van dierentuinen – maar het heeft ook te maken met onze volksaard: “In een forumdiscussie op het congres heb ik het nog eens genoemd: wij zijn direct en eerlijk en durven over het algemeen ook naar onszelf te kijken. In de dierentuinwereld werken ongelooflijk gepassioneerde mensen, met een enorme liefde voor de natuur, en op het moment dat je aanvoelt: hier klopt iets niet, dan gaan we ermee aan de slag. We zijn heel kritisch naar onszelf.”

 

 

De NVD, opgericht in 1966, representeert de dertien grootste dierentuinen van Nederland. Wie lid wil worden (en blijven) moet aan hoge kwaliteitsnormen voldoen. De NVD geldt dus ook als een kwaliteitskeur. Bij alle dierentuinen staan dezelfde kernwaarden centraal: “Voor ons in Nederland hebben wij gezegd dat het heel belangrijk is dat wij inspireren tot liefde en respect voor de natuur, en daarmee willen we onze gasten graag stimuleren om te zorgen voor de natuur. Dierentuinen zijn daar de ideale locatie voor, omdat je je er kan onderdompelen in de natuur, en je zo bewust kan worden van de schoonheid en kwetsbaarheid ervan. En dat werkt door: wanneer je van iets bent gaan houden zul je er ook beter voor zorgen .”

 

 

Liefde voor de natuur overbrengen via dierentuinen is ook iets wat een enorme zorgvuldigheid vereist: “Dat betekent voor ons continu in de spiegel kijken. Wat we veertig jaar geleden heel normaal vonden, vinden we nu niet meer kunnen, zoals dieren in hokken, of een olifant die op een klein postzegeltje stond, voortdurend zwaaiend met zijn kop. In de kwaliteitsdierentuinen vind je dat allemaal niet meer. We hebben het nu over verblijven, veel ruimte en het bieden van veel verrijking, zodat dieren zich niet gaan lopen vervelen en stereotype gedrag gaan vertonen. Kortom: de benadering van hoe je dieren houdt, is compleet veranderd.”

 

 

 

Dit betekent over het algemeen ook dat de afstand tussen dieren en publiek gaandeweg is vergroot, omdat dit het dierenwelzijn ten goede komt. De Ruigh komt nog wel eens in andere dierentuinen dan die van de NVD, of in het buitenland, waar mensen wél heel dichtbij dieren kunnen komen: “En dan denk je toch, dit kán eigenlijk niet. Toch vind het publiek het vaak prachtig. En ik snap dat ook wel: hoe indrukwekkend is als je bij wijze van spreken een olifantenslurf kan aanraken. Dat is ontzettend indrukwekkend! Maar het is een exotisch dier, het is geen huisdier, het is geen aaibaar dier, het is ook nog eens een gevaarlijk dier, en op het moment dat je dat kunt doen is zo'n dier gewoon veel te dichtbij de mens. Er ligt voor ons dus ook een taak om dat uit te leggen.”

 

 

Daarmee stipt De Ruigh nog een belangrijke taak van dierentuinen aan: educatie. “Dat zien wij als een hele zware verantwoordelijkheid, mensen uit leggen over de natuur, en daar hoort dan ook bij: uitleggen dat interacties met exotische dieren wel wat anders zijn dan met de gedomesticeerde dieren. Kijk, de grootste bedreiging van dieren in het wild is natuurlijk de habitat. Er zijn genoeg verhalen bekend van olifanten in Afrika die door de bevolkingsgroei steeds dichterbij mensen zijn komen te leven. En dan krijg je een clash, want dat gaat natuurlijk niet samen: een olifant en een dorpje. Dus dat is ook een belangrijke taak voor ons om dat uit te leggen. Beide hebben hun ruimte nodig, maar dat vergt aanpassingen, die soms helemaal niet ingewikkeld hoeven te zijn.”

 

 

De Ruigh heeft een prachtig voorbeeld van zo'n simpele oplossing. “In Afrika zijn dus veel plekken waar olifanten en mensen te dichtbij elkaar leven. Dat brengt serieuze risico's met zich mee: olifanten hebben een ongelooflijke kracht, en kunnen akkers verwoesten en allesvernietigend huishouden in dorpjes. Nu is er aan de hand van een onderzoek ontdekt dat olifanten ongelooflijk bang voor bijen zijn. En dat heeft ertoe geleid dat er een project is gestart waarin een aantal bijenkasten is geplaatst rondom de akkers, die met een bepaalde constructie van touwtjes met elkaar verbonden zijn. Zodra een olifant door zo'n touwtje heengaat, dan gebeurt er iets in die bijenkast waardoor die bijen eruit vliegen, en daar is de olifant als de dood voor. Het gevolg is dat de olifanten omkeren en weglopen. Daarbij: het is ontzettend diervriendelijk, mensen worden gestimuleerd om voor bijen te gaan zorgen,  en dat komt de biodiversiteit weer ten goede.” Het is een voorbeeld van een project dat financieel gesteund is door dierentuinen, vertelt De Ruigh.

 

 

In Nederland zijn dierentuinen wettelijk verplicht om projecten te ondersteunen die ten dienste staan van natuurbehoud, waar ook ter wereld. Maar ook wanneer die wettelijke verplichting er niet was geweest zouden veel dierentuinen waarschijnlijk alsnog dit soort projecten steunen: “Dierentuinen zijn intrinsiek zeer gemotiveerd om hieraan bij te dragen.” Dierentuinen kunnen zelf bepalen welke projecten ze willen ondersteunen: “Sommige dierentuinen hebben grote projecten zelf in beheer in het buitenland, andere steunen dichterbij huis. Zo heeft Burgers' Zoo bijvoorbeeld een heel groot mangrovegebied in Belize, in Zuid-Amerika dat zij al vele jaren steunen, maar opereert Gaia Zoo in Kerkrade, met één van haar projecten, juist weer dichterbij huis; zij werken nauw samen met de provincie op het gebied van het opvangen en fokken van allerlei bedreigde inheemse diersoorten.”

 

 

Ook op het terrein van onderzoek vervullen dierentuinen een belangrijke functie: “Er wordt in dierentuinen onderzoek gedaan naar allerlei vraagstukken rondom exotische dieren, en dat onderzoek wordt weer gebruikt voor de dieren die in het wild leven. Bijvoorbeeld: in dierentuinen hebben we onderzocht en ontwikkeld hoe we een olifant kunnen sederen, onder verdoving kunnen brengen. Een olifant kun je niet zomaar met een verdovingspijltje schieten en dan laten liggen, want als hij te lang op één zij ligt, dan drukt hij eigenlijk zijn eigen organen helemaal kapot door het enorme gewicht. Inmiddels hebben we vanuit dierentuinen een succesvolle sedatietechniek ontwikkeld die nu ook in het wild gebruikt wordt.” Kortom: het wild profiteert van de dierentuin als proeftuin. 

 

 

Omdat dierentuinen natuurlijk ook altijd nog een attractie zijn, en het tegenwoordig veel meer om beleving draait, doen dierenparken op uiteenlopende wijze hun best om hun attractiewaarde op peil te houden. Zo brouwde Artis recent samen met Oedipus bier, heeft Burgers’ Zoo iedere zomer een populaire musical en kun je Diergaarde Blijdorp interactief een mysterie oplossen. Ziet De Ruigh ook wel eens activiteiten waarvan ze denkt: Die zijn wel erg ver afgedreven van de kerntaken van dierentuinen?: “Nee, eigenlijk nooit. Wat wel voorkomt is dat je het niet direct kan zien welke link er is met de primaire doelen, maar bijna altijd is het goed terug te voeren. Neem bijvoorbeeld dat Artis-bier. In eerste instantie zou je kunnen denken: Wat heeft dat nou met dierentuinen te maken? Nou, dat heeft heel veel met dierentuinen te maken! Het gist dat voor dat bier wordt gebruikt heeft werkelijk zijn oorsprong in Artis; op allerlei plekken in Artis is dat gist verzameld. Gistcellen zijn van ongelooflijk essentieel belang voor ons bestaan, en breed inzetbaar; dit bier brengt dat onder de aandacht. En dan kun je het dus toch weer terugvoeren op mensen bewust maken van de schoonheid en de mogelijkheden van de natuur: alles heeft met elkaar te maken, alles staat in verbinding met elkaar.”