Sterven aan je diepste wens

Misschien is het dankzij Verdi’s drang om de boel op scherp te zetten. Feit is, volgens regisseur Dorike van Genderen, dat de opera La Traviata gemáákt lijkt voor het transgender drama dat haar voor ogen staat. Het verhaal van Violetta als vrouw met een transitiegeschiedenis is voor iedereen herkenbaar, gelooft Van Genderen. “Op onze eigen manier zoeken we allemaal naar liefde en acceptatie.”

Het idee plopte op onder de douche. “Meer kan ik er niet van maken”, zegt Dorike van Genderen met een verontschuldigende glimlach. “Het was nog voordat ik het libretto had gelezen. Ik voelde opwinding maar wilde eerst zorgvuldig lezen en luisteren. En dan ontdek je dat het allemaal naadloos aansluit.” Vandaar dat ook onmiddellijk de vrees toesloeg: is dit niet al eerder gedaan? “Nee dus, voorzover ik heb kunnen nagaan. Tot mijn grote verbazing, want het ligt zó voor de hand.”

Van een gezelschapsdame voor de hogere kringen die sterft aan een dodelijke ziekte werd Violetta zo een vrouw die haar transitie niet overleeft. Van Genderen maakte een plan voor een grote productie, maar brengt die voor de Nederlandse Reisopera nu terug tot een pocketversie van zo’n anderhalf uur met bescheiden cast en orkest. Het is de invulling van de Concept Challenge voor jonge makers in het operavak, zij het dit keer zonder competitie. Van Genderen en ontwerper Julie Weideli werden bij de vorige editie tweede maar hun idee viel zo in de smaak dat ze het nu alsnog kunnen verwezenlijken.  “De uitdaging zit nu in het snoeiwerk”, merkt de regisseur lachend op.     

Voor haar concept baseerde ze zich op het boek Lili Elbe, van man naar vrouw, het autobiografische verslag van de zoektocht van Lili Elbe. Zij overleed in 1931 in Dresden aan de complicaties van de laatste van een reeks ingrepen om haar het lichaam te geven van de vrouw die ze in wezen was. “Voorzover we weten was ze de eerste trans persoon die deze operaties onderging”, zegt regisseur Van Genderen, die ook putte uit het script van de film The Danish Girl (2015), waarin Elbes verhaal centraal staat.

Twee zielen in een lichaam

Net als de echte Lili gaat ‘haar’ Violetta  zwaar gebukt onder de situatie. Van Genderen: “In haar lichaam huizen tegelijk een sombere depressieve man en een jonge vitale vrouw.” De man is kunstschilder en getrouwd met Annina – een naam die we uit het oorspronkelijke libretto kennen als die van Violetta’s dienstbode. Violetta wordt na haar operaties ten huwelijk gevraagd door haar grote liefde Alfredo, maar sterft voortijdig. “Het blijkt allemaal perfect in elkaar te passen”, aldus  Van Genderen. Hooguit voegt ze hier en daar accenten toe. Bijvoorbeeld door het zusje van Alfredo – door vader Germont gebruikt om de geliefden uit elkaar te drijven - in levenden lijve op te voeren. “De fysieke aanwezigheid van zoveel jonge vrouwelijkheid vergroot de druk op Violetta.” Later zien we de jonge vrouw terug als verpleegkundige die zich over Violetta ontfermt.

In die fase is zij zich bewust van haar naderende einde, maar Dorike van Genderen maakt van haar geen slachtoffer. “Omdat ze sterft als degene die ze wilde zijn. Haar diepste wens is in vervulling gegaan. Ze gaat dood, maar wel als compleet mens.” De regisseur wil Verdi recht doen, als voorvechter van persoonlijke vrijheid. “Het origineel werd, met een vrouw van twijfelachtig allooi in een heldinnenrol, destijds gezien als provocatie. Maar dat gewaagde heeft het oorspronkelijke libretto eigenlijk niet meer, laat staan dat er sprake zou zijn van een burgerlijk taboe.”

Bij transgender personen ligt dat anders, constateert ze. “Ook al denken we in Nederland dat we heel tolerant zijn, feit is – blijkt uit recent onderzoek – dat 43 procent van de trans mensen hier te maken heeft met geweld. Dus er is echt nog wel een weg te gaan. Zeker ook om het onderwerp onder jongeren bespreekbaar te maken. Zodat ze iets van zichzelf herkennen en kunnen zeggen: Kijk, dat ben ik en ik mag er zijn. Ook hun naasten hebben vaak te maken met onbegrip. Uit onwetendheid en onzekerheid wordt er snel lacherig gedaan.”

Op glad ijs

Ze is zich bewust van het gladde ijs waarop ze zich begeeft, als ‘witte heteroseksuele vrouw.’ Het verwijt dat ze zich iets toe-eigent ligt op de loer. Toch is ze ervan overtuigd dat ze dit onderwerp als kunstenaar kan en moet aanvatten. “Zolang je maar respectvol en behoedzaam te werk gaat. Het moet waarachtig zijn.” Om die reden gaat ze ook mensen interviewen over hun ervaringen. Voor de hoofdrol heeft ze wel gezocht naar een trans sopraan, maar tevergeefs. “De muziek vraagt om die stem. Ik weet dat het gevoelig ligt, maar ik vind wel dat iedereen in principe elke rol moet kunnen spelen. Een transgender persoon een heteropersonage en omgekeerd.”     

Worden wie je bent

Uiteindelijk is de zoektocht van deze Violetta universeel, zegt de regisseur. “Letterlijk betekent La traviata ‘de dolende’. Ik heb een citaat van psychoanalyticus Erich Fromm tot leidraad van deze productie gemaakt: ‘Worden wat je naar mogelijkheid reeds bent.’ Daarin kan iedereen zich herkennen. Op onze eigen manier zoeken we allemaal naar liefde en acceptatie. En we kennen allemaal de pijn die dat kan opleveren.” 

Als regisseur is Dorike van Genderen een beetje een laatbloeier, al klinkt dat gek voor iemand van 35 jaar. Ze begon aan de uitvoerende kant, met een conservatoriumopleiding in musical. Toen dat niet haar stiel bleek stapte ze over naar een studie theaterwetenschappen. In die tijd werkte ze ook als figurant bij de Nationale Opera, waar ze de kans kreeg om regie-assistent te worden en onder meer werkte met Christof Loy.  “Zo ben ik er ingerold. Ik was me lang niet bewust van regie-ambities.”

Geen kapers op de kust

Ze werden aangewakkerd toen ze met Elena Tzavara kinderproducties ging maken voor de Salzburger Festspiele. “Ik denk dat zij me met haar gekke ideeën heeft geïnspireerd.” Op dat moment werkte Van Genderen bij grotere operahuizen, waar de kansen om door te stromen niet voor het oprapen liggen. Samen met ontwerper Julie Weideli probeerde ze via competities een voet tussen de deur te krijgen.

Nu maakt Dorike van Genderen met deze La traviata dan toch haar regiedebuut. En is ze in haar eigen professionele zoektocht ook op een beslissend punt aanbeland. “Ik ben zo blij met deze kans. Dit keer zijn er geen kapers op de kust. Het is zover.”